Hé lộ quy trình luyện đất tử sa chuẩn nghệ nhân từ A – Z

Trong thế giới tử sa, người thưởng ấm thường say mê dáng dáng vẻ, kỹ pháp, triện chương… mà vô tình quên rằng cốt lõi của một chiếc ấm luôn bắt đầu từ khối đất ban đầu.

Đất tử sa không phải thứ nguyên liệu có thể “đào lên là dùng”, mà phải trải qua một hành trình chế biến đầy công phu, kéo dài từ vài tháng cho đến cả năm. Mỗi công đoạn đều có lý do tồn tại, và chính sự tỉ mỉ trong xử lý nguyên liệu đã tạo nên độ xốp kép, khả năng giữ nhiệt, độ thoáng khí, cùng màu sắc đặc hữu của ấm tử sa.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ theo dõi trọn vẹn quy trình luyện chế đất tử sa từ quặng thô đến loại đất thành thục mà nghệ nhân dùng để tạo hình ấm.

6 bước trong quy trình luyện đất tử sa

1. Phong hóa

Quặng tử sa sau khai thác không thể sử dụng ngay. Chúng được phơi ngoài trời tối thiểu 3 tháng, phó mặc cho nắng, gió, mưa và giá lạnh. Mục đích là làm nguyên liệu nứt vụn, phân rã, hòa tan một phần khoáng chất và oxy hóa tự nhiên. Thời gian phong hóa càng dài, chất đất càng “chín”.

Đặc điểm của đất sau phong hóa: chất đất mịn hơn, độ dẻo tăng, độ ẩm phân bố đều, một phần muối kim loại kiềm và kiềm thổ hòa tan, độ chịu lửa tăng. Phong hóa càng lâu, đất càng “chín”, càng dễ tạo hình và càng bền khi nung.

Trước khi phối liệu, nguyên liệu phong hóa phải được chọn lọc thủ công để loại bỏ tạp chất. Người thợ sẽ dựa vào kinh nghiệm và màu sắc bề ngoài của nguyên liệu để chọn theo yêu cầu chất lượng.

2. Phối liệu

Không phải mọi ấm tử sa đều dùng một loại đất. Ba dòng đất cơ bản thường gặp gồm tử nê, hồng nê, lục nê. Khi làm ấm, thợ thường dùng từng loại đất riêng biệt cho từng dòng sản phẩm. Sau khi nung, màu cơ bản của đất tử sa thường là tím, đỏ, vàng.

Để tạo thêm biến hóa cho bề mặt ấm, nghệ nhân có thể:

• Điều chỉnh công thức phối đất
• Thêm một lượng nhỏ oxit khoáng để tạo màu (như MnO₂)
• Thêm cát thô, cát sắt để tăng hiệu ứng hạt

Nhờ đó mà đất tử sa có thể tạo ra hàng chục màu sắc, chất cảm khác nhau: đoàn nê, chu nê, đại hồng bào, thiên thanh nê, lục nê, hoàng kim quế hoa nê, thái cà nê, mặc lục nê,… Đây chính là lý do vì sao bề ngoài của ấm tử sa luôn mang màu sắc tự nhiên, tinh tế mà không hề cần đến men phủ.

Xem thêm: Đất tử sa có thật sự hiếm?

3. Nghiền đất

Đất sau khi chọn sẽ được đưa vào quá trình nghiền:

Luân nghiền (máy chày bánh xe) không chỉ nghiền mà còn trộn đều đất, giúp các thành phần hòa quyện vào nhau. Giai đoạn này quyết định độ mịn của đất, khả năng tạo hình và mức co ngót khi phơi và khi nung.

4. Rây lọc

Đất sau nghiền được sàng qua rây từ 40 – 80 mesh, tùy yêu cầu sản phẩm.

Hạt mịn đem lại nhiều ưu điểm:

• Độ dẻo cao
• Độ bền khi khô tốt
• Nhiệt độ nung thấp hơn
• Sản phẩm sau nung cứng và bền hơn

Xem thêm: Mục số của Tử Sa có ý nghĩa và ảnh hưởng như thế nào ?

Nhưng cũng đi kèm nhược điểm: co ngót mạnh, dễ biến dạng hoặc nứt nếu kiểm soát không chuẩn.

Khi làm thủ công hoặc sản lượng nhỏ, nghệ nhân sẽ rây bằng tay hoặc dùng đá mài. Với sản lượng lớn, đất được rây bằng máy công nghiệp rồi chuyển sang máy luyện bùn chân không để hoàn thiện thành đất “chín”.

5. Ủ đất

Đây là giai đoạn mà nhiều người ít biết đến nhưng vô cùng quan trọng. Đất được ủ trong môi trường tối, ẩm, kín gió, nhiệt độ ổn định, để trong vài ngày đến vài tháng. Mục đích để đất trải qua các thay đổi vật lý – hóa học.

Trong môi trường này, các phản ứng vật lý – hóa học diễn ra chậm rãi:

• Đất kết cấu chặt hơn
• Tính ổn định tăng
• Độ dẻo cải thiện
• Bề mặt phôi ít nứt khi tạo hình
• Nâng độ bền cơ học sau nung

Nói cách khác: đây giống như quá trình lên men tự nhiên, giúp đất “sống” hơn và trở nên ngoan, dễ điều khiển.

6. Luyện đất chân không

Khi đất đã đủ “chín”, nghệ nhân chuyển sang luyện đất trong máy chân không.

Mục đích:

• Loại hết không khí trong đất
• Tăng độ dẻo
• Làm đất đồng nhất
• Ngăn nứt khi nung
• Giúp ấm sau này rót nước mượt, giữ nhiệt tốt và bền chắc

Khi luyện, lượng nước phải hợp lý, tốc độ đưa đất vào máy phải đều, quá nhanh sẽ làm tắc buồng chân không, quá chậm sẽ khiến đất bị đứt đoạn. Và độ chân không thích hợp là 700 – 740 mmHg.

Đây là công đoạn quyết định xem đất có đủ chuẩn để bước vào giai đoạn tạo hình ấm hay không.

Kết luận

Sau khi đất được luyện đủ 6 bước trên, nghệ nhân mới bắt đầu tạo hình, chỉnh dáng, ghép nắp, gọt chân,… rồi đưa vào lò nung để hoàn thiện. Mỗi chiếc ấm tử sa mà chúng ta nâng niu trên tay là kết tinh của đất – lửa – công phu và tâm huyết.

Một người yêu tử sa đúng nghĩa không chỉ nhìn vào dáng ấm hay tên tuổi nghệ nhân, mà trước hết cần hiểu đất:

• Đất tốt → phôi vững chắc
• Đất chín → dễ tạo hình
• Đất sạch → nước trà tinh khiết
• Đất đúng → hương vị tròn đầy

Khi hiểu được hành trình của đất, chúng ta sẽ càng trân trọng những chiếc ấm tử sa, bởi phía sau vẻ đẹp ấy là cả một truyền thống kỹ nghệ dài lâu và tinh tế.

TSTN tổng hợp và dịch