Phân tích cấu trúc nắp ấm tử sa

Ấm tử sa, biểu tượng của văn hóa trà Trung Quốc, nổi tiếng với chất đất đặc biệt và thiết kế tinh xảo.Trong đó, nắp ấm đóng vai trò quan trọng, không chỉ đảm bảo chức năng thực tế như giữ nhiệt và rót trà mượt mà mà còn góp phần tạo nên vẻ đẹp tổng thể. Hãy cùng khám phá cấu trúc nắp ấm tử sa – nơi hội tụ sự khéo léo của bàn tay con người và vẻ đẹp của đất trời.

Cách phân loại nắp ấm tử sa

1. Độ lồi lõm trong cấu trúc nắp ấm tử sa

Nắp ấm tử sa được phân loại theo độ lồi lõm, tạo nên sự đa dạng về hình thức và cảm giác thẩm mỹ. Cụ thể, có ba dạng chính:

Nắp phẳng: Thiết kế đơn giản, nằm ngang bằng với miệng ấm, mang lại vẻ thanh lịch và hiện đại.

Nắp đầy: Phần nắp hơi phồng lên, tạo cảm giác đầy đặn, tròn trịa, thường dùng cho các dáng ấm cổ điển.

Nắp lõm: Nắp hơi lõm xuống, mang tính nghệ thuật cao, giúp cân bằng hình khối tổng thể.

2. Hình dáng của nắp ấm tử sa

Định hướng quyết định cách đặt và xoay nắp trên thân ấm, đòi hỏi sự chính xác trong chế tác. Có ba kiểu chính:

Tròn – tròn: Nắp và thân đều tròn, cho phép xoay linh hoạt, không bị gò bó, phù hợp với các dáng ấm tự do.
Vuông – góc cạnh: Nắp theo gân cạnh, khớp chuẩn với các cạnh vuông, đòi hỏi sự nghiêm ngặt để tránh lệch lạc.
Nắp đặc biệt: Có chốt ẩn hoặc hiện, chỉ đặt theo một hướng duy nhất, tăng tính độc đáo.

Xem thêm: Tại sao trên nắp ấm tử sa lại có lỗ nhỏ?

3. Cách kết hợp với thân ấm trong cấu trúc nắp ấm tử sa

Nắp ấm tử sa thường kết hợp với thân theo ba kiểu chính, mỗi kiểu đều thể hiện sự tinh tế trong kỹ thuật gốm:

a) Nắp áp

Nắp đặt chồng lên miệng ấm, với các biến thể như ép đơn tuyến, kép tuyến hoặc đơn khẩu. Các phần cấu tạo bao gồm:

Miếng đất đặt phẳng ngang miệng gọi là “tọa phiến” (座片).
Miếng đất hơi cong gọi là “hư phiến” (虚片).
Viền đất miệng ấm gọi là “thỏa tử” (坨子).
Vòng đất trên tường ấm gọi là “tử khẩu” (子口).

Các phần này nối liền bằng “chất dính” tự nhiên, tạo sự khít khao. Trong nắp ép, có loại đơn khẩu ép và ép có cổ. Nắp phẳng thường có mép ngoài lớn hơn miệng một chút, như ở ấm Thạch Biều,…

b) Nắp cắt

Đây là kiểu nắp đặc trưng của ấm tử sa. Trên một thân ấm hoàn chỉnh, phần trên cùng được cắt bỏ một đoạn nhỏ làm nắp, vì thế gọi là nắp cắt.

Đặc điểm của kiểu nắp này là giản dị, trôi chảy, sáng rõ, tạo cảm giác tổng thể mạnh mẽ. Ở loại ấm này, thân và nắp được chế tác riêng, nhưng khi ráp lại không chỉ vừa khít về kích thước mà còn khiến đường viền ngoài nối liền nhau, kín khít đến mức “không hở sợi chỉ”, hợp thành một đường liền mạch, do đó yêu cầu kỹ thuật rất cao.

Các dáng tiêu biểu: ấm Tần Quyền, ấm Tây Thi,…

Biến thể bao gồm bán cắt, toàn cắt và cắt – lồng.

c) Nắp lồng

Là kiểu nắp khi đặt lên miệng ấm thì viền nắp được lồng khít vào bên trong miệng, hòa nhập thành một thể với thân ấm. Trong nghề thường gọi là “địa bọc thiên” (đất ôm trời).

Nắp lồng có hai loại: nắp phẳng lồng và nắp hư lồng.

Nắp phẳng lồng: Miệng nắp và miệng ấm trên cùng mặt phẳng, cắt từ cùng phiến đất, khớp khít “khe hở chỉ bằng giấy, bằng sợi tóc”. Dạng đa dạng: tròn, vuông, dị hình, gốc cây,…
Nắp hư lồng: Miệng nắp và miệng ấm tạo thành đường cong hoặc các hình thức khác, hình chế cân đối. Phần miệng thường được trang trí bằng đường viền, có các biến thể như miệng thẳng, miệng vỏ bầu, miệng âm – dương phiến. Kỹ thuật chú trọng kín khít, xoay trơn tru để đạt thượng phẩm.

Yêu cầu phối hợp giữa miệng và nắp sau khi nung

Sau khi ấm tử sa được nung xong, sự ăn khớp giữa miệng và nắp phải đạt bốn tiêu chuẩn: “thẳng, khít, thông, xoay”.

Thẳng: phần tử khẩu (miệng lồng nắp) phải làm thật thẳng, khi nâng ấm rót trà nắp không bị rơi ra.
Khít: khe giữa nắp và miệng phải đạt đến mức “không lọt giấy, không hở sợi tóc”, khớp kín nhưng mở nắp vẫn dễ dàng.
Thông: với nắp và miệng tròn, hình tròn phải làm cực kỳ chuẩn, khi đậy vào xoay trơn tru.
Xoay: với nắp vuông (kể cả lục giác, bát giác) hoặc có gân, khi đậy có thể tùy ý đặt, vừa khít mà hoa văn khớp nối hoàn hảo, không lệch chút nào.

Xem thêm: Sáu yếu tố bình phẩm ấm tử sa

Các dạng núm ấm tử sa

Núm nắp ấm

Núm ấm được thiết kế để tiện cho việc nhấc nắp. Tuy nhỏ, nhưng đóng vai trò “vẽ mắt cho rồng”, biến hóa phong phú, là chi tiết then chốt trong thiết kế ấm trà.

Các loại phổ biến:

Núm tròn: thông dụng nhất, hình tròn, dẹt, trụ, thường thu nhỏ hoặc đảo hình dáng thân ấm. Làm bằng kỹ thuật “nặn – vặn – ép”, đơn giản mà nhanh.

Núm cầu nối (cầu hình): như chiếc cầu cong, có loại trụ tròn, thanh vuông, gân hoa văn như ý. Có loại vòng đơn, vòng kép, gọi “nắp xâu chuỗi”. Nếu lỗ vòng to, nằm trên mặt nắp phẳng, gọi “nắp mũi trâu”.

Núm cuống quả: thường thấy ở ấm điêu khắc hoa quả, như cuống bí, dưa, hồ lô có thêm lá cành, sống động.

Núm động vật: bắt nguồn từ núm ấn, có hình sư tử, hổ, rồng, cá… Có thể tả thực, cách điệu, hoặc mô phỏng cổ, miễn hài hòa với toàn thể.

Núm gốc cây: phỏng theo cây cối hoặc quả, như gốc mai, rễ trúc, chùm nho.

Núm cách điệu và loại khác: theo sự phát triển của gốm nghệ thuật hiện đại, phá bỏ quy cách truyền thống, có loại bỏ hẳn núm, dùng phần viền nắp lớn hơn miệng ấm để thay thế, khiến nắp và núm hòa làm một.

Kết luận

Dù nhỏ bé, nắp ấm tử sa chính là trung tâm tinh hoa của nghệ thuật gốm trà. Từ cấu trúc nắp ấm tử sa cho đến từng chi tiết núm nắp, tất cả phản ánh sự khéo léo của nghệ nhân và giá trị văn hóa sâu dày. Một chiếc ấm có nắp hoàn hảo chính là lời mời gọi khám phá chiều sâu nghệ thuật gốm, nuôi dưỡng niềm say mê trong từng tách trà.

TSTN tổng hợp và dịch