Vì sao ấm làm từ cùng một loại đất tử sa lại cho ra màu sắc và chất cảm khác nhau?
Nhiều người thắc mắc vì sao ấm tử sa được làm từ cùng một loại đất tử sa nhưng khi hoàn thiện lại có sự khác biệt rõ rệt về màu sắc và cảm giác tay. Thực tế, đất tử sa là loại khoáng liệu đặc biệt, được cấu thành từ các hạt chất lượng cao và chứa nhiều thành phần vật chất phức hợp. Chính cấu trúc này tạo nên hiệu ứng bề mặt và chất cảm riêng biệt cho từng chiếc ấm.
Trong quá trình chế tác, sự khác nhau về luyện đất và kỹ thuật nung sẽ tác động trực tiếp đến biểu hiện cuối cùng của ấm. Dưới đây là 5 yếu tố quan trọng nhất quyết định sự khác biệt đó.
1. Nhiệt độ nung tử sa
Nung là công đoạn then chốt trong chế tác ấm tử sa. Chỉ cần chênh lệch nhiệt độ, màu sắc và độ đặc chặt của thai ấm đã thay đổi.
Mục tiêu của nung là đưa đất tử sa đến trạng thái nung kết. Ở trạng thái này, các chất có điểm nóng chảy thấp tan ra, lấp đầy khe hở giữa các hạt đất nhưng chưa cháy đen và chưa sinh bọt khí.
Khoảng nhiệt độ nung kết của một số loại đất phổ biến:
- Tử nê: 1150 – 1180°C
- Hồng nê: 1050 – 1100°C
- Bản sơn lục nê: 1180 – 1200°C
Ấm nung đạt chuẩn có thai chặt, màu nhuận và ổn định. Nếu nung thiếu lửa, ấm dễ xỉn màu, thậm chí nhả đen. Nếu nung quá lửa, bề mặt có cảm giác cháy, thô, dễ nứt hoặc biến dạng.
2. Mục số đất tử sa
Mục số đất tử sa phản ánh độ thô – mịn của hạt đất.
- Mục số thấp → đất thô, hạt rõ
- Mục số cao → đất mịn, bề mặt phẳng
Các mức thường dùng là 40, 60, 80 mục. Đất mục cao giúp ấm trông thanh nhã, mịn mắt. Đất mục thấp tạo cảm giác khoáng đạt, thô mộc, già chất.
Đặc biệt, khi đất vượt 120 mục, lượng hạt tử sa thực sự rất ít. Bụi mịn chiếm đa số, mang tính sứ, dễ nổ vỡ khi nung, không có lợi cho ấm tử sa. Trong thực tế, người thợ còn áp dụng các kỹ thuật như trộn cát, rải cát, rút cát để tạo hiệu ứng bề mặt mong muốn.
3. Thời gian trần hủ đất tử sa
Trần hủ đất tử sa là bước không thể thiếu trong luyện đất. Đất được trần hủ đúng độ sẽ cho bề mặt ấm ôn nhuận, ánh bóng kín, dễ nuôi trà.
Thông thường, đất được trữ trên một năm. Tối thiểu, đất cần trần hủ từ ba tháng trở lên mới đủ điều kiện tạo phôi. Đất trần hủ càng lâu, khi sử dụng càng biến đổi nhanh. Tuy nhiên, trước khi chế tác, đất vẫn cần được luyện lại để đạt trạng thái tốt nhất.
4. Độ tinh khiết của khoáng liệu
Độ tinh khiết của khoáng liệu phụ thuộc vào mức độ loại bỏ tạp chất khi luyện đất. Đất càng ít tạp, ấm thành phẩm càng sáng, gọn và sạch bề mặt. Trong quặng tử sa thường lẫn mica đen, magnetit, limonit, siderit,… Nếu không được tinh luyện kỹ, bề mặt ấm sẽ kém nhuận và thiếu ổn định.
Sự khác nhau trong khâu tinh luyện sẽ trực tiếp tạo ra sự khác biệt về màu sắc và cảm giác tay của ấm tử sa.
5. Kỹ thuật minh châm tử sa
Minh châm là công đoạn gia công tinh bề mặt phôi sống, bao gồm các thao tác chỉnh sửa, cạo và làm phẳng bề mặt ấm trước khi nung.
Đây là một khâu cực kỳ quan trọng trong chế tác ấm. Tay nghề minh châm của người thợ ảnh hưởng trực tiếp đến chất cảm bề mặt của thành phẩm. Minh châm tốt cho bề mặt ấm mịn, nhuận và đều. Ngược lại, minh châm kém khiến bề mặt thô, hạt lộ rõ.
Trong quá trình nuôi trà, kỹ thuật minh châm còn ảnh hưởng trực tiếp đến sự hình thành lớp “bao tương” trên bề mặt ấm. Một chiếc ấm thực sự tốt, nhất định phải có minh châm đạt chuẩn.
Với nhiều nghệ nhân, giá trị của ấm đôi khi nằm ở mức độ công phu của minh châm. Đây cũng là một trong những tiêu chí khắt khe nhất để đánh giá trình độ thủ công.
Kết luận
Quy trình chế tác ấm tử sa chịu tác động của nhiều yếu tố: từ đất tử sa, mục số, trần hủ, nhiệt độ nung, cho đến tay nghề minh châm. Chính sự phức tạp này khiến mỗi chiếc ấm tử sa đều mang màu sắc, kết cấu và xúc cảm riêng. Cũng nhờ đó mà giá trị sưu tầm, tiềm năng tăng giá và sức hấp dẫn lâu dài của tử sa trở nên đặc biệt.
Hiểu đúng những yếu tố này sẽ giúp người chơi chọn ấm chuẩn hơn, dùng ấm bền hơn và nuôi trà sâu hơn theo thời gian.
TSTN tổng hợp và dịch