Sáu yếu tố bình phẩm ấm tử sa
Để thưởng thức ấm tử sa, trước tiên cần có tiêu chuẩn. Thư pháp, hội họa, thậm chí cờ vua, đàn tranh của Trung Quốc đều đã có tiêu chuẩn đánh giá từ lâu. Nhưng riêng ấm tử sa thì đến nay vẫn chưa có. Người viết mạo muội, dựa trên cổ kim, đề xuất “sáu yếu tố phẩm bình ấm” để làm tiêu chuẩn: thần vận, hình thái, sắc màu, ý thú, văn tâm, và thực dụng.
1. Thần vận
Mọi ấm đều có hình, nhưng không phải ấm nào cũng có thần vận. “Thần” là tinh thần sống động, còn “vận” là phong thái, khí chất. Cả hai có thể cảm nhận nhưng khó diễn tả cụ thể. Một chiếc ấm tử sa có thần vận luôn mang cá tính rõ nét và cảm giác sống động. Ngược lại, ấm thiếu thần vận chỉ là “ấm chết” – đồ vật làm từ đất sét, không thể xem là tác phẩm nghệ thuật.
Có những chiếc ấm thoạt nhìn không khác nhau mấy về kích thước hay đường nét. Tuy nhiên, chỉ một thay đổi nhỏ cũng có thể khiến sự thanh tao hay thô tục bộc lộ rõ. Tố chất như tu dưỡng, tư tưởng, linh khí của người làm ấm cũng từ đó lộ ra.
Vì vậy, bắt chước hình dáng của một danh phẩm thì dễ, nhưng đạt được thần vận thì khó. Thần vận của ấm thể hiện qua các đặc điểm như mộc mạc, tinh xảo, trong trẻo, mạnh mẽ,… đều thoát tục và tràn đầy sức sống. Một chiếc ấm có thần vận đặt trong nhà sẽ khiến không gian tràn ngập sức sống. Ngược lại, một căn phòng đầy những chiếc ấm tầm thường chẳng khác nào đống bùn đất phế thải.
2. Hình thái
Thần vận của ấm phải được thể hiện qua hình thái, gọi là “kí hình cảm loại”. Thần vận ẩn trong hình thể, truyền tải qua vật chất, khiến người xem tự nhiên cảm nhận được. Ấm có hình thể chưa chắc đã có thần, nhưng không có hình thể thì thần không có chỗ dựa. Thần cần tìm trong hình, vận cần thấy trong thái.
Hình thể bao gồm: điểm, đường, mặt, kích thước, cao thấp, dày mỏng, vuông tròn, cong thẳng. Chỉ cần sai lệch một chút cũng có thể dẫn đến sai lầm lớn.
Tam hình và tam thái
Tam hình
Ba loại hình cơ bản trong tạo hình ấm gồm:
- Gân văn: Tựa như gân lá cây, trên thân ấm có các nếp gấp và đường gờ nổi lên, phần nổi có cảm giác tròn trịa, không phải dán từ ngoài vào. Một số ấm hình cánh hoa cũng tương tự gân văn, được xem là kết hợp giữa gân văn và tự nhiên.
- Hình học: Lấy hình khối học làm cơ sở, như hình vuông, chữ nhật, hình thoi, hình cầu, hình elip, hình trụ, hoặc các hình học khác.
- Tự nhiên: Hoàn toàn dựa trên hình dạng của các vật trong tự nhiên như cành mai, bí ngô, lê, hoặc các loại hoa quả, cây cối, chim muông, thú vật. Một số ấm chỉ hơi giống vật trong tự nhiên, như ấm “nụ cúc” (giống nụ cúc nhưng không hoàn toàn), được gọi là “hình tự nhiên tương tự”.
Tam thái
Thái có “tam thái”, thể hiện trạng thái vận động – tĩnh lặng của dáng ấm:
- Tĩnh thái: Biểu hiện sự tĩnh lặng.
- Động thái: Biểu hiện chuyển động, uyển chuyển.
- Bình thái: Dung hòa giữa tĩnh và động.
Có khi tĩnh mà ẩn chứa động, hoặc động mà chứa tĩnh, hoặc kết hợp cả hai. Ngoài ra, hình thái còn thể hiện cảm giác mềm – cứng, tròn – vuông đan xen, tạo nên tính khí riêng cho từng ấm. Như một giai nhân, dáng thế sinh vận “làm dáng mà sinh ra vận”. Do đó, hình thái chính là sự thể hiện cụ thể nhất của thần vận.
Ngoài “tam hình” và “tam thái”, còn có “tam bình”. Nghĩa là miệng ấm, đỉnh vòi, và đỉnh quai phải ngang bằng nhau. Đây là nguyên tắc chung, nhưng không tuyệt đối. “Tam bình” mang lại vẻ đẹp cân đối, nhưng cũng có thể phá cách để tạo vẻ đẹp độc đáo. Tuy nhiên, phá cách vẫn phải dựa trên nền tảng “tam bình”.
Xem thêm: Bạn đã chọn đúng ấm chưa?
Hư hình và tính “bố bạch” trong tạo hình
Ngoài hình thể hữu hình (thực hình), còn có hình thể vô hình (hư hình), như:
- Khoảng trống giữa quai và thân ấm
- Khoảng giữa nắp và tay cầm
- Không gian uốn cong do vòi tạo ra
Những khoảng trống này gọi là “bố bạch”, tương tự khái niệm “để trắng xem như đen” trong hội họa. Dù là khoảng không, chúng góp phần tạo nên tổng thể hài hòa, giúp tăng cảm giác thanh thoát, tao nhã cho chiếc ấm. Người làm và người thưởng thức đều không thể xem nhẹ.
Trong đó, quai ấm dù là cong vuông, cong tròn, elip hay góc cạnh, không chỉ cần đẹp về thực hình, mà còn cần tạo ra hư hình hợp lý, cân đối với thân và vòi ấm. Hư hình và thực hình có giá trị tương đương trong nghệ thuật ấm tử sa.
3. Sắc màu
Màu sắc của đất tử sa Nghi Hưng rất đa dạng và phong phú, từ đậm nhạt đến sáng tối, có thể dùng đơn sắc hoặc phối hợp. Quan trọng là phải giữ được vẻ trầm lắng, cổ nhã, mộc mạc và tự nhiên, thanh mà không lạnh, sáng mà vẫn dịu dàng, đem lại cảm giác dễ chịu. Nếu màu sắc quá chói, thô tục, hoặc lòe loẹt, người xem sẽ cảm thấy bất an, chói mắt, khó chịu, không phải là màu sắc của vật phẩm thanh nhã.
Nhà thơ thời Thanh Ngô Mai Đỉnh trong bài phú Dương Tiễn Minh Hồ đã mô tả sắc màu của ấm tử sa:
Sắc đất thay đổi, có màu âm trầm sâu lắng, có màu sáng rõ rực rỡ. Có màu tím thẫm như nho, có màu vàng nhạt như cam quýt; có màu xanh non như lá đồng mới nhú, có màu xanh biếc như ngọc bích; có màu vàng chảy như hoa hướng dương phủ sương, thoảng hương thơm ngát. Có ấm điểm xuyết cát vàng trắng nổi lên như vỏ lê, khiến người muốn nếm. Có ấm xương đất xanh cứng, bên ngoài phủ lớp đen đỏ ánh sáng.
Những biến hóa rực rỡ như ngọc quý, không thể chỉ dùng một màu để bao quát. Như sắt, như đá, là ngọc hay vàng? Một chiếc ấm hội tụ đủ mọi màu sắc tinh túy, mang trăm vẻ đẹp trong một thể cân đối. Nhìn xa, tối mờ như chuông đồng cổ trong cung đình. Nhìn gần, rực rỡ như ngọc bích lấp lánh. Sự quý giá kỳ diệu của nó, há có thể so sánh với châu ngọc thời Tùy hay bích ngọc nước Triệu!
Lời mô tả của Ngô Mai Đỉnh về sắc màu ấm tử sa quả là chân thực và không quá lời.
4. Ý thú
Từ tình ý chủ quan mà thể hiện qua vật, vật độc đáo thì sinh ra thú, thú lại phản ánh ý. Ấm vốn không phải vật có thật trong tự nhiên, hình thái của nó sinh ra từ cảm xúc. Nhưng khi ấm thành hình, lại thể hiện được ý thú, tư tưởng của người làm. Như ấm nhỏ mỏng thì toát lên vẻ tinh xảo, ấm dày nặng thì mang vẻ mộc mạc, ấm thanh thoát thì thể hiện sự sảng khoái. Những chiếc ấm tinh diệu, khi nhìn vào sẽ gợi lên liên tưởng đẹp đẽ hoặc ý thú cao nhã.
Ý thú của ấm bắt nguồn từ ý người. Người làm ấm có tư tưởng, tu dưỡng mới có thể thể hiện trọn vẹn. Người thưởng ấm cũng cần có tư tưởng, tu dưỡng mới có thể cảm nhận được.
5. Văn tâm
Văn tâm là tâm huyết nghệ thuật, tương tự như quá trình sáng tác văn chương. Trên thân ấm khắc thơ, viết câu đối, vẽ tranh, đóng dấu, khắc chữ, nhằm gửi gắm tâm tình, thể hiện ý cao nhã của người làm. Nếu thần vận của ấm chưa đủ, thơ văn, tranh họa sẽ bổ sung, khiến người xem đồng cảm. Do đó, thơ văn, tranh họa trên ấm cũng thể hiện văn tâm.
Nói ngắn gọn, tâm huyết của văn nhân trong sáng tác cũng có thể áp dụng cho ấm tử sa. Nhưng nếu thơ văn không mạch lạc, ý thơ cạn cợt, thư pháp vụng về, tranh vẽ thô tục, không những không tăng vẻ đẹp mà còn làm tổn hại ý nhã. Vì vậy, thơ văn, tranh họa trên ấm hoặc là không có, hoặc phải cao nhã, người tầm thường không nên tùy tiện thử.
Xem thêm: Ấm Tử Sa dùng uống trà hay thưởng ngoạn?
6. Thực dụng
Mục đích ban đầu của việc làm ấm là để sử dụng và phục vụ pha trà. Yếu tố thực dụng phải được đảm bảo đầu tiên, trước khi xét đến yếu tố thẩm mỹ hay nghệ thuật.
Các bộ phận và chức năng cơ bản
- Miệng ấm: để cho nước và trà vào.
- Nắp ấm: phải kín, chắc và có núm cầm để dễ mở.
- Lỗ thoát khí: trên nắp giúp cân bằng áp suất, tránh hiện tượng khó mở hoặc rót không thông.
- Vòi ấm: để rót trà, phải cao ngang hoặc cao hơn miệng để tránh tràn.
- Quai hoặc đòn bẩy: để cầm nắm, tùy theo thiết kế.
- Chân đế hoặc đáy: để đặt xuống ổn định.
- Bụng ấm: để chứa nước.
Tất cả các bộ phận của ấm đều có chức năng cụ thể và cần được thiết kế chuẩn xác để đảm bảo tính tiện dụng. Một chiếc ấm dù đẹp đến đâu, nhưng nếu nắp lỏng, vòi thấp, miệng khó đổ nước hay thân không vững, thì cũng không thể xem là một ấm tử sa đúng nghĩa.
Tính thực dụng là điều kiện tiên quyết để đảm bảo công năng của ấm tử sa. Đồng thời, đó cũng là nền tảng để phát triển yếu tố thẩm mỹ một cách bền vững. Một số ý kiến cho rằng: “Luôn nghĩ đến thực dụng sẽ cản trở biểu hiện cái đẹp, bỏ qua thực dụng mới là nghệ thuật.” Nhưng thực tế, nếu vận dụng khéo léo, thực dụng lại hỗ trợ cái đẹp như luật trong thơ Đường tạo khuôn khổ để cái đẹp bật lên rõ hơn.
Trong nghệ thuật làm ấm, nắm vững tính thực dụng là bước đầu tiên. Sau đó, nghệ nhân có thể tự do sáng tạo, khéo léo thiết kế, nuôi dưỡng thần vận từ trong tâm. Chính sự kết hợp giữa kỹ thuật và cảm hứng sẽ tạo nên những chiếc ấm mang dấu ấn cá nhân sâu sắc.
Tổng kết
Sáu yếu tố: thần vận, hình thái, sắc màu, ý thú, văn tâm, thực dụng là nền tảng để thưởng thức và sáng tạo ấm tử sa. Tuy nhiên, với những người thực sự tài hoa, sở hữu óc sáng tạo đột phá và sự thấu hiểu sâu sắc, sáu yếu tố này không phải là giới hạn, mà là điểm khởi đầu. Họ có thể vượt khỏi khuôn khổ, phá cách để mở ra chuẩn mực mới. Dù vậy, mọi sự đổi mới nếu không bám từ nền tảng này rất dễ trượt vào lệch lạc, làm mai một giá trị nghệ thuật chân chính.
TSTN tổng hợp và dịch