Nắp ấm tử sa bị vỡ: Có nên phục chế hay làm nắp mới?

Tử sa từ lâu đã trở thành biểu tượng văn hóa rực rỡ của thành phố Nghi Hưng. Trong một chiếc ấm nhỏ bé là sự kết tinh của thơ, thư, họa, ấn, trà và cả triết lý sống Á Đông.

Nghệ thuật chế tác ấm tử sa được hình thành và hoàn thiện từ thời Minh, truyền nối qua hơn 500 năm. Nghề làm ấm này được ví như “hóa thạch sống” của văn hóa truyền thống Trung Hoa. Năm 2006, nó đã được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Một chiếc ấm tử sa qua năm tháng thường trở thành kỷ vật gắn liền với ký ức. Có người nâng niu vì đó là quà tặng từ bạn tri kỷ. Có người giữ lại bởi giá trị nghệ thuật và công phu chế tác. Khi chẳng may nắp ấm tử sa bị vỡ, nhiều người chơi ấm thường rơi vào tình huống khó xử: nên phục chế, làm nắp mới hay thay cả ấm?

Vì sao nắp ấm tử sa bị vỡ lại khó thay thế?

Trong giới làm ấm có câu: “Thà làm ba chiếc ấm, còn hơn làm một chiếc nắp”. Điều này cho thấy nắp ấm vốn là phần tinh tế và khó chế tác nhất.

Một chiếc nắp hoàn hảo cần khớp với thân ấm cả về hình, thần và khí. Chỉ người thợ đã tạo nên ấm gốc mới có thể nắm rõ phong cách và ý tưởng ban đầu. Ngay cả khi chính nghệ nhân ấy làm lại, việc phối hợp cũng không dễ dàng.

Trong quá trình chế tác, ấm tử sa phải trải qua hai lần co rút:

• Co rút khi phôi khô.
• Co rút khi nung.

Mức độ co rút phụ thuộc vào loại đất, độ ẩm, nhiệt độ và thời gian nung. Không lần nào giống hệt lần nào, nên ngay cả với cùng chất đất, cùng dáng ấm, thành phẩm vẫn có sai khác. Vì lý do này, thân và nắp luôn được nung chung một mẻ. Nếu tách riêng, khả năng khớp hoàn hảo gần như bằng không.

Với Chu Nê, độ co rút lại càng mạnh. Muốn làm nắp thay, đôi khi nghệ nhân phải thử tới bảy, tám chiếc, nhưng may ra mới có một cái vừa. Ngay cả khi khớp kích thước, màu sắc giữa nắp mới và thân ấm đã nuôi dưỡng lâu ngày cũng khó đồng nhất.

Xem thêm: Phân tích cấu trúc nắp ấm tử sa 

Câu chuyện về bậc thầy Cố Cảnh Chu

Danh họa Thượng Hải kiêm nhà sưu tập tử sa – Đường Vân, từng có một chiếc ấm tử sa đời Thanh mang hiệu “Nhật Điên Sơn Quán”, nhưng đã mất nắp. Ông nhờ đại sư Cố Cảnh Chu phối lại. Cố tiên sinh lập tức nhận lời, gọi hai thợ giỏi đến trợ giúp. Ông đích thân chọn và pha đất, rồi để hai người kia dập đất. Quá trình này đòi hỏi tuần tự và chính xác tuyệt đối, mất trọn ba ngày mới xong.

Sau đó, họ làm nhiều mẫu thử, đem nung ở ba mức nhiệt: cao, trung, thấp. Họ liên tục thử nghiệm cho đến khi tìm ra mẫu có màu tương đồng với thân ấm gốc. Cuối cùng, Cố đại sư tự tay tạo nắp mới, đưa vào lò nung theo mức nhiệt đã chọn. Thành phẩm ra lò vừa vặn hoàn hảo, màu sắc hòa hợp, vận hành linh hoạt, đúng nghĩa “diệu thủ thiên thành”. Qua câu chuyện này mới thấy việc phối lại nắp không hề đơn giản. Ngày nay, lại càng hiếm người đạt tới trình độ như Cố Cảnh Chu.

Có thể phục chế nắp ấm tử sa bị vỡ bằng cách nào?

Trong trường hợp nắp bị hỏng, tùy vào mức độ tổn thất và giá trị của ấm, người chơi có thể cân nhắc ba phương pháp sau:

1. Phương pháp “cai” (锔补法)

• Thực hiện: Dùng mũi khoan kim cương tạo lỗ nhỏ, sau đó gắn ghim bằng kim loại quý như vàng hoặc bạc để nối liền vết nứt.
• Trường hợp áp dụng: Nắp vỡ thành 2–3 mảnh, chiếc ấm có giá trị cao và đáng lưu giữ.
  Kết quả: Ấm vẫn dùng được, đồng thời vết “cai” trở thành điểm nhấn nghệ thuật. Một số thợ giỏi còn tạo ra hiệu ứng thẩm mỹ rất độc đáo.
• Lưu ý: Chi phí thường khá cao, vài trăm tệ cho một vết nứt nhỏ, phù hợp với những ấm quý hiếm.

2. Phương pháp kim công (金工法)

• Thực hiện: Gắn các mảnh vỡ lại, sau đó dát vàng hoặc bạc để viền mép, phủ vết nứt bằng kim phấn vẽ hoa văn.
• Trường hợp áp dụng: Nắp bị mẻ ở phần miệng hoặc vỡ thành nhiều mảnh, chiếc ấm có giá trị sưu tầm.
• Kết quả: Sau khi xử lý, ấm có thể tiếp tục sử dụng, đồng thời mang vẻ đẹp tinh xảo, giống như “họa long điểm nhãn”.
• Lưu ý: Giá thành cao, thường chỉ áp dụng cho ấm sưu tầm, không hợp với ấm dùng hằng ngày.

3. Gửi trực tiếp cho nghệ nhân phục chế

• Thực hiện: Mang nắp và thân ấm đến nghệ nhân tay nghề cao để được phục chế toàn diện.
• Trường hợp áp dụng: Khi chiếc ấm có giá trị đặc biệt, gắn với kỷ niệm hoặc sưu tầm.
• Kết quả: Nếu gặp đúng nghệ nhân giỏi, nắp ấm có thể được tái tạo gần như hoàn chỉnh, cả về kích thước lẫn màu sắc.
• Lưu ý: Chi phí cao, đôi khi vượt quá giá trị của một chiếc ấm mới.

Xem thêm: Làm ra một chiếc ấm tử sa thuần thủ công khó đến mức nào?

Giữ lại hay buông bỏ?

Thực tế cho thấy, một khi tác phẩm nghệ thuật đã vỡ, giá trị nguyên bản khó lòng trọn vẹn như trước. Dù phục chế khéo léo đến đâu, trong lòng người chơi vẫn còn vết xước khó phai.

Với chiếc ấm có giá trị sử dụng thông thường, mua ấm mới có thể là lựa chọn hợp lý. Nhưng với ấm có giá trị nghệ thuật, sưu tầm hay gắn với kỷ niệm đặc biệt, người chơi có thể cân nhắc phục chế. Tuy nhiên, cần chấp nhận rằng kết quả khó đạt đến độ “hoàn hảo nguyên thủy”.

Kết luận

Nắp ấm tử sa bị vỡ có thể phục chế bằng nhiều phương pháp. Thế nhưng, vết nứt vẫn còn đó, nhắc nhở người chơi về sự mong manh của những giá trị trân quý. Có lẽ từ chỗ “khiếm khuyết” ấy, ta học thêm một điều: hãy trân trọng và gìn giữ từng chiếc ấm cũng như từng khoảnh khắc đời người ngay khi nó còn nguyên vẹn. Mỗi vết nứt, mỗi đường “cai” có khi lại trở thành một dấu ấn, kể tiếp câu chuyện về hành trình của chiếc ấm và người tri kỷ đồng hành cùng nó.

By TSTN