Điều gì ảnh hưởng đến dòng chảy của ấm tử sa?
Nhiều người mới chơi ấm tử sa thường xem lỗ thoát nước là yếu tố then chốt quyết địnhdòng chảy của ấm tử sa. Họ cho rằng lỗ càng nhiều thì dòng nước càng mạnh và mượt. Vì vậy, những chiếc ấm một lỗ thường bị bỏ qua vì “không lọc được trà”. Ấm ba hay năm lỗ cũng ít được chọn, trong khi bảy hoặc chín lỗ được xem là khá tốt, còn mười bốn lỗ thì gần như lý tưởng.
Thế nhưng lại có lỗ cầu, lỗ nội thối, hay lỗ dị hình, khiến nhiều người bối rối: “Vậy rốt cuộc nên chọn loại nào?”. Thực ra, điều ta thấy chỉ là kết quả bên ngoài. Muốn hiểu đúng về dòng chảy của ấm tử sa, phải lần về nguồn gốc của vấn đề.
Từ lỗ đơn cổ xưa đến những cải tiến hiện đại
Thời Minh – Thanh, do công cụ thủ công còn hạn chế, ấm một lỗ rất phổ biến. Kiểu lỗ này cho phép nước thoát mạnh và nhanh nhất, nhưng lại dễ kéo theo cặn trà nhỏ, làm ảnh hưởng đến trải nghiệm thưởng trà.
Ấm một lỗ mang nét mộc mạc, tự nhiên, đặc biệt hợp với ấm dung tích nhỏ. Nhiều người yêu phong vị cổ xưa vẫn rất chuộng loại này. Ngày nay, để tăng tính thực dụng, người ta thường gắn thêm lưới lọc inox ở miệng rót.
Về sau, khi tay nghề và công cụ chế tác tiến bộ, xuất hiện loại lỗ dạng lưới (nhiều lỗ). Loại này giúp lọc trà vụn hiệu quả, với số lượng lỗ đa dạng như 7, 9 hoặc 14 lỗ, đáp ứng các nhu cầu khác nhau. So với lỗ đơn, thiết kế nhiều lỗ ít bị tắc hơn, tuy nhiên dòng nước yếu hơn đôi chút.
Lỗ cầu – giải pháp từ thời xuất khẩu sang Nhật
Khoảng thập niên 1970, do nhu cầu xuất khẩu sang Nhật Bản, dòng ấm lỗ cầu (球孔) ra đời. Kiểu lỗ này phù hợp với ấm có miệng nhỏ hoặc cổ hẹp, như ấm ba cong, vốn dễ gặp tình trạng rót không thông. Lỗ cầu giúp nước ra đều, mạnh và trơn tru hơn, tạo nên dòng chảy của ấm tử sa hài hòa, ổn định.
Tuy vậy, nhiều ấm lỗ cầu thời đó được sản xuất hàng loạt, chất đất và tay nghề chưa tinh xảo. Vì thế, một số người chơi truyền thống xem đây là dòng ấm bình dân. Dẫu vậy, điều này chưa chính xác, vì chất lượng ấm tử sa không nằm ở kiểu lỗ, mà ở độ tinh tế trong toàn bộ quá trình chế tác.
Lỗ nội thối – sáng tạo của nghệ nhân đương đại
Ngược lại với lỗ cầu, lỗ nội thối (内推孔) lại là biểu tượng của ấm cao cấp. Đây là sáng tạo của các nghệ nhân tài hoa trong những năm gần đây. Họ dùng que thép nhỏ gõ nhẹ từ ngoài vào, tạo vùng lõm nhỏ hướng vào trong thân ấm. Nhờ đó, hình thành một khoảng đệm nước trước khi thoát ra ngoài. Dòng nước trở nên ổn định, ít tắc và giữ nhiệt tốt hơn.
Vậy rốt cuộc nên chọn loại nào?
Thực tế, mỗi kiểu lỗ đều có ưu và nhược điểm riêng. Không thể dùng khái niệm “cao cấp” hay “bình dân” để phân định chỉ dựa vào kiểu lỗ. Một lỗ nội thối nhưng gia công thô, méo hoặc lệch vẫn không thể xem là ấm tốt. Ngược lại, ấm lỗ cầu làm tỉ mỉ, ăn khớp với dáng ấm hài hòa hoàn toàn có thể đáng quý.
Ngoài ra, còn có lỗ dị hình như mã tào, kim tiền, thập tự,… Đây là nơi nghệ nhân thể hiện cá tính sáng tạo. Người sưu tầm chọn chúng không chỉ vì hiệu quả thoát nước, mà còn vì dấu ấn riêng chúng mang lại.
Nhiều yếu tố cùng quyết định dòng chảy
Dòng nước của ấm tử sa không chỉ phụ thuộc vào lỗ thoát. Hình dáng ấm ảnh hưởng rất lớn: nếu gốc vòi đặt cao hoặc thành ấm quá dày, nước sẽ khó chảy đều. Chẳng hạn, ấm Thạch Biều được xem là mẫu ấm có dòng chảy tốt nhất, nhờ góc rót gần 90 độ.
Áp lực nước cũng đóng vai trò quan trọng. Khi rót, độ cao giữa mặt nước và đầu vòi tạo ra áp suất; tỷ lệ giữa diện tích lỗ thoát và tiết diện vòi ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ nước. Ngoài ra, độ thông khí của lỗ thông trên nắp cũng quyết định dòng chảy. Nếu lỗ khí quá nhỏ, không khí không vào được, nước sẽ bị ngắt quãng.
Thêm nữa, độ cong của vòi và độ nhẵn bên trong cũng tác động đáng kể. Vòi càng thẳng và nhẵn, lỗ thoát càng tương xứng với tiết diện vòi, thì dòng nước càng mạnh và trơn tru.
Kết luận
Khi chọn ấm tử sa, đừng chỉ nhìn vào số lượng hay kiểu dáng lỗ thoát nước. Hãy cầm lên, rót thử và cảm nhận dòng chảy của ấm tử sa bằng chính trải nghiệm của mình. Trong thế giới tử sa, mỗi chiếc ấm là sự hòa hợp giữa đất, lửa và bàn tay người thợ, còn dòng nước chính là linh hồn phản chiếu sự hòa hợp ấy.
TSTN tổng hợp và dịch